Breaking News

Muhojirot va o'zbeklar tarixi… Kecha va bugun tahlili


Mash'um o'tmish xotiralari...

O'zbekiston tarixida fojeali sanalar talaygina. Yaqin o’tmishda chor Rossiyasi bosqini, Qizil imperiya hukmronligi...

Bu davrda millat ziyolilari qirg`in qilinib, minglab o`zbeklar vatandan quvildi.

Muhojirlarning ko`pchiligiga yurtga qaytish nasib etmadi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgan kun nafaqat mamlakat ichkarisida, balki yurtdan tashqarida, muhojirotda yurgan millionlab o`zbeklar tomonidan ham quvonch bilan kutib olindi.

Ko`pi vataniga qaytdi, biroq mustaqil hayot uzoq yillik muhojirlik mashaqqatlarini unutish uchun imkon berdi deyish qiyin. O`zbekistonda yurtdan tashqarida bo`lgan millionlab vatandoshlarga nisbatan siyosat hali ham shakllanmagan.

“Assalomu alaykum, hurmatli radio tinglovchilar. Men[ing] ota-onam 1930-31 yillarda O’zbekistondan Afg’onistonga muhojir bo’lib borib qolgan. Bunga sabab o’sha paytdagi siyosiy tuzum va bosimdir. Ular Afg`onistonda olamdan o`tishgan. Ota-onam asli Farg`onaning Oltiariq rayonidan bo`ladi. Ona yurtim mustaqil bo`lgandan keyin farzandlarim bilan o`z yurtimga qaytib keldim. 16 yildan buyon O`zbekistonda yashayman. Hayotimdan roziman, farzandlarimni o`qitdim”, - deydi muhojirlik mashshaqatlarini boshdan kechirgan o`zbeklardam biri.

U ayni paytda vatanda ekanligidan quvonchda. O`zbekiston hukumatiga minnatdorchilk bildiradi. Biroq bu minnatdorchilik ortidagi hadikni, ertangi taqdir mavhumligini anglash qiyin emas.

“Hozircha O`zbekistonda yashab turibmiz, shu yerda qolib yashash niyatimiz bor. Ota-onam ota yurt haqida ko`p hikoya qilishgan. Yurtni qumsab olamdan o`tgan. Bizga vasiyat qoldirgan - agar yurt ozodlikka chiqsa, albatta, yurtga qaytib ketinglar deb”, - deydi vatandoshimiz.

O`zbekiston Xorijiy mamlakatlar bilan do`stlik va madaniy-ma`rifiy aloqalar jamiyati Kengashiga ko’ra, tashqaridagi vatandoshlar soni 5,5 million atrofida.

O’zbek muhojirlarinig birinchi to`lqini o`tgan asrning 20-30 yillariga to`g`ri keladi. Bu jarayon Turkistonda Qizil imperiya hukmronligi o’rnatilgach boshlangan edi.

Qizil imperiya bosqinidan, 1920-1930 yillarda boshlangan qatag`onlardan qochgan o`zbeklar bugun dunyoning 30 dan ortiq mamlakatlarida yashaydi.

Ta’qiblardan qochib ular avval Afg’onistonga o`tib, keyin Turkiya, Saudiya Arabistoni, Amerika va boshqa davlatlarda qo`nim topdi.

Xorijdagi vatandoshlar Turkiston tarixi, madaniyati, ijtimoiy ahamiyatini o’rganuvchi qator tadqiqotlar amalga oshirdi. Vali Qayumxon, Boymirza Hayit kabi ziyolilarning tadqiqotlari, izlanishlari shular jumlasidan.

Hofiz Dadaxon Hasan so’zlariga ko`ra, oshkoralik yillarida mamlakatda boshlangan erkinlik shabadasi xorijdagi vatandoshlar tomonidan umid bilan kutib olingan.

Hofiz ijrosidagi “Nega yig’lamaysan, Ona Turkiston?” qo`shig`i o’sha davr kayfiyatini yodga soladi. Bu kuy dunyo bo`ylab tarqalgan vatandoshlar orasida mashhur bo`lgan.

“Bu qo`shiqni 1987 yil oxirida magnit lentasiga ko`chirganman. Shundan so`nng bu qo`shiq Turkiya, Amerika, Saudiya Arabistonidagi vatandoshlarimizga ham yetib bordi. Turkiston ozodligini istagan bu vatandoshlarimizga bu qo’shiq juda yoqib qoldi. Hatto mustaqilikka erishilgandan keyin meni ko`rgani kelishdi”, - deb eslaydi hofiz.

"Turkiston-Amerika jamiyati"- yarim asrlik faoliyat

Dadaxon Hasan xorijdagi, xususan, Amerikada yashayotgan o`zbeklar bilan ko`p muloqotda bo`lgan. Shu kunlarda AQShda 50 yilligi qarshilanayotgan “Turkiston-Amerika jamiyati” faoliyati bilan tanish.

“Vatandoshlarimiz tuzgan “Turkiston [-Amerika] jamiyati” nafaqat AQShda balki Turkiyada ham bor. AQShdagisini men yaxshi bilaman. U yoqqa vatandoshlarimiz 50-yillardan borishgan. Yanglishmasam, “Turkiston- AQSh jamiyati” 1958 yilda tuzilgan. U yerda o`zbeklar markaz tuzib, san`atimiz, adabiyotimizni, madaniyatimizni targ`ib qilishgan, Turkistonni dunyoga tanitishgan. Turkiston bayrog`ini, miliy istiqlol bayrog`ini Nyu-Yorkda ko`tarib chiqishgan, BMTning oldida namoyishlar o`tkazishgan. Turkiston, O`zbekiston rus istilochilari qo`lida ekanini aytib, ularning ozodligini talab qilishgan”, - deydi Dadaxon Hasan.

Uning aytishicha, O`zbekiston hukumati xorijdagi vatandoshlarning salohiyati, boy imkoniyatidan foydalana olmadi.

Aksincha, munosabatlar sovuqlashdi, O`zbekistonda yashash, bu yerda ishlash istagida bo`lgan o`zbeklar turli to`siqlarga duch keldi, ularga vatandoshlik maqomi berilmadi.

“Ularning orzusi vatan ozod bo`lsa, kelib vatanda yashash edi, lekin nega ularga vatandoshlik maqomi berilmadi, hozirgacha tushunish qiyin. Biz ularning vatanda yashashini istaymiz, chunki iqtisodimiz uchun ham foydasi tegadi. Dunyo ko`rgan, tadbirkor, tijoratni yaxshi biladi. Bir nechtasi keldi, zavod quraman, fabrika quraman deb, lekin davlatimiz yo`l bermadi, nechtasini o`zim bilaman”, - deydi hofiz.

Muhojirlardan birining aytishicha, mustaqillikning ilk yillarida mamlakat ichkarisida va tashqarida O`zbekiston hayotida faol ishtirok etish, mamlakatni rivojiga hissa qo’shish ehtiyoji kuchli edi.

Biroq vatandoshlarning bu sa’y- harakatlari amaldagi hukumat tomonida e`tiborsiz qoldirilgan. Vatandoshlarga nisbatan munosabatda sovuqchilik boshlangan.

Biroq vatandoshlar umid qilib yashamoqda. Ulardan biri Zuhriddin Turkistoniy. Atoqli olim, marhum Boymirza Hayit vataniga borgach, sovuq qarshi olingani haqida u tushunmovchilik bo’lgan edi, deydi.

“U kishining kelishiga rasmiy ravishda ijozat bo`lgan, rasmiy kutib olingan. Keyin Namanganga qarindoshlarini ziyorat qilgani ketdilar. Men bir sabab bilan Toshkentda qoldim. O`shanda boshlandi bu ish. Bu narsa agar ochiq muhokama qilinsa, biz u kishning to’g’riligini [haqligini] va kimlar u kishini qoralamoqchi bo`lganini ko`rsatib bera olamiz. U kishi vatanparvar, vatan uchun fido bo`lgan odam. Mana hozir u kishi olamdan o`tdi”, - deydi Zuhriddin Turkistoniy.

Vatandoshlar tarixini bilishimiz kerak!

O`zbekiston tarixi, o`tgan asrning 20-30-yillari qayta o`rganildi, bu borada yangi tarix darsliklari yaratildi. Biroq ularda vatandidan judo bo`lgan o`zbeklar, ularning keyingi taqdiri, xorijdagi faoliyati haqida ma`lumot yo`q.

Qatag’on davri, uning qurbonlari, bu davr adabiy-ijtimoiy hayotini o`rgangan adabiyotshunos olim Naim Karimov fikricha, xorijdagi o`zbeklar yaratgan madaniyat bugungi o`quvchilarga taqdim etilishi kerak.

“Vatandoshlarim boshidan kechirgan qiyinchiliklar ularning o`zlariga va yolg`iz xudogagina ayon. 1920-yillarda ruslardan ham mashur yozuvchilar, rassomlar muhojirlikka ketishgan. Ruslar xorijda yaratilgan adabiyotlarni o`rganib, nashr qilishdi. Biz xorijdagi vatandoshlarimiz tomonidan yaratilgan adabiyotlarni o`rganib, munosiblarini oquvchilarimizga yetkazsak, yaxshi bo`lardi”, - deydi Naim Karimov.

Biroq hozir vaziyat shundayki, vatandoshlar bilan aloqalarda biror aniq o`zgarish yo’q. Uzoq yillik muhojirlikdan so`ng qaytgan yurtdoshlarning ko`pi yana mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo`ldi, O`zbekiston hukumati ularga fuqarolik bermadi.

Hukumatning boradagi siyosati, vatandoshlarga munosabat, ularning jamiyatdagi o`rni yopiq masalalardan hisoblanadi.

XS
SM
MD
LG