Markaziy Osiyo mintaqasida suv oziq-ovqat ta’minoti, elektr energiyasi ishlab chiqarish va ekologiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Mintaqa davlatlari, asosan, Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan to‘yinadi. Har ikki daryo ham transchegaraviy bo‘lganligi uchun qurg‘oqchilik yillari suv tanqisligi ortidan davlatlararo e’tirozlar bo‘lib turishi tabiiy.
Ammo har holda besh davlat orasida suv taqsimoti bo‘yicha o‘zaro kelishuv amal qiladi. Lekin mintaqaning oltinchi davlati – Afg‘onistonning Amudaryodan suv olish uchun qilayotgan harakatlari oqimning quyi davlatlari – O‘zbekiston va Turkmanistonda tashvishlar uyg‘otmoqda.
Qo‘shteppa kanali orqali Afg‘onistonda toliblarning Amudaryodan suv olishi Markaziy Osiyo davlatlari uchun kutilmagan hol bo‘ldi. Ammo bu xavotir keltirayotgan yagona muammo emas. Undan ham kattaroq muammo bor. Bu mintaqada suv zaxiralarining yildan-yilga kamayib borishi.
Mintaqa daryolari shakllanadigan Tojikiston va Qirg‘iziston tog‘larida muzliklarning odatdagidan tezroq erib borishi kelajakda mintaqada suv muammosi borgan sari kuchayishidan darak beradi.
Ma’lumki, Tojikistonda mintaqadagi eng yirik muzliklar mavjud. Mamlakat hududining 6 foizini muzliklar tashkil etgan va ular yuz yillar davomida mintaqa daryolarini suv bilan ta’minlab kelgan. Ammo joriy yilning mart oyi Tojikiston Prezidenti Emomali Rahmon BMT televideniyesi muxbiri bilan suhbati paytida aytishicha, mamlakatdagi 14 ming muzlikdan mingdan ortig‘i yoki o‘n foizga yaqini oxirgi 20 yil davomida butunlay erib bitgan va bu jarayon muntazam davom etmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, oxirgi 30-40 yil davomida Fedchenko muzligi 6-7 foizga qisqargan.
Mahalliy mutaxassis Abdulhamid Qayumovning aytishicha, oxirgi o‘n yilliklarda Tojikiston hududidagi muzliklarning erish sur’ati tezlashgani kuzatilmoqda. Oxirgi 20-25 yil davomida Tojikiston hukumati mintaqa va jahonda suv, jumladan, chuchuk suv muammosini muntazam ko‘tarib keladi. Tojikiston tashabbusi bilan suv zaxiralarini asrash maqsadida BMT 2025-yilni "Muzliklarni asrash xalqaro yili", deb e’lon qilgan.
Aslıda muzliklarning erishi global isish natijasida yuzaga kelayotgan va xalqaro hamjamiyatni tashvishga solayotgan muammolardan biri. Lekin Markaziy Osiyoda suv strategik ahamiyatga ega. BMT hisobotiga ko‘ra, Markaziy Osiyo suv tanqisligi ortidan mojarolar qo‘zg‘alishi mumkin bo‘lgan mintaqalardan biri. Afg‘onistonda hokimiyatni egallab olgan Tolibon Qo‘shteppa kanalini qurib, Amudaryodan suv olishni rejalashtirar ekan, mintaqada suv muammosi qayta dolzarblashmoqda.
Aynan shu kanal mintaqada yana bir mojaro o‘chog‘iga aylanishini taxmin qilayotgan ekspertlar ham mavjud.
Qo‘shteppa kanali qurilishidan qattiq tashvishga tushgan O‘zbekiston Tolibon bilan shu masala yuzasidan muzokaralarga kirishdi.
O‘zbekiston Suv xo‘jaligi vaziri Shavkat Xamrayev 20-iyun kuni Toshkent shahrida jurnalistlar bilan suhbat paytida aytishicha, rasmiy Toshkent toliblarga bu kanal qurilishida ishtirok etish istagini bildirgan.
"[Loyihada] ko‘p xato va kamchiliklar bor. Bizda aqlli loyihachilar, loyiha institutlari bor, birgalikda qilaylik. Kanal loyihasi bo‘yicha 6 ta variant qilingan. Hammasini chuqur o‘rganganman. Bir-birimizni do‘stona xalqlar, deb hisoblashimiz kerak. Biz shunday niyat qildik: bu [kanal] ikki xalqni urishtiradigan emas, birlashtiradigan do‘stlik kanali bo‘lib qoladi. Ular niyatimizga qo‘shildi. Biz ham yordam beramiz. Ular bilan shunday kelishganmizki, ishchi guruh tuzamiz", - degan Shavkat Xamrayev.
Vazirning aytishicha, Afg‘onistonning Amudaryodan suv olishini cheklash uchun biror mexanizm mavjud emas. Shuning uchun ham ikki taraflama kelishuvga erishish kerak, boshqa yo‘li yo‘q. Ammo rasmiy Toshkent Amudarya suvidan foydalanish masalasida Tolibon bilan kelisha oladimi?
2016-yili O‘zbekistonda hokimiyat teppasiga Shavkat Mirziyoyev kelganidan so‘ng mintaqa daryolari oqimining yuqori davlatlari bilan bahsli inshootlar yuzasidan kelisha oldi. Uzoq yillar bahslarga sabab bo‘lib kelgan Rog‘un hamda Farhod GESlari masalasida Tojikiston bilan va Qambarota GES-i, shuningdek, Kampirobod suv ombori kabi inshootlar masalasida Qirg‘iziston bilan ham kelishdi.
Shuningdek, Davlatlararo suv xo‘jaligi muvofiqlashtiruvchi komissiyasi (DSMK) amal qiladi va har yili birgalikdagi yig‘ilishda suvdan foydalanish miqdorini o‘zaro kelishib oladi. Masalan, 2022 yilning noyabri oyida DSMKning Ashxobodda o‘tkazilgan yig‘ilishida bir yil ichida (2022-yil 1-oktabridan 2023-yil 1-oktabrigacha) Amudaryo havzasidan olinadigan suv miqdori 55,4 milliard kub metrni tashkil etishi nazarda tutilib, undan Tojikiston 9,8 milliard kub metr, O‘zbekiston 23,6 milliardga yaqin va Turkmaniston 22 milliard kub metr olishiga kelishib olingan edi.
Shuningdek, Sirdaryo havzasidan suv olish limiti 4,2 milliard kub metrni tashkil etib, undan Qirg‘iziston 47 million kub metr, Tojikiston 365 million, O‘zbekiston 3,3 milliard va Qozog‘iston 452 million kub metr suv olishiga kelishilgan.
Ammo tojikistonlik siyosatshunos Rustam Husanov fikricha, Tolibon bilan kelishish oson bo‘lmaydi va kelishilganida ham uning uzoq muddat ish berishiga hech kim kafolat bera olmaydi.
"Bu juda murakkab masala. Chunki Tolibon hokimiyati boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan e’tirof etilgani yo‘q. Shu sababli bu masalaga boshqa tarafdan qaraydigan bo‘lsak, ularning na xalqaro hamjamiyat oldida va na boshqa davlatlar oldida biror mas’uliyati yo‘q. Jumladan, mintaqa tabiiy resurslaridan foydalanish masalasida ham. Ikkinchidan, Tolibonning ichida ziddiyatlar mavjud. Ba’zan bu juda keskin tus oladi. Shuning uchun ham Tolibonning bir rahbari imzo qilgan hujjatni boshqasi e’tirof etadimi? Biri e’tirof etganini yangi kuchga kelgan boshqasi bekor qilmaydimi? Shu va shu kabi nozik tomonlari bor", - deydi siyosatshunos.
Ammo uzoq yillar suv xo‘jaligida ishlagan mutaxassis Abdulatif Sultonov Qo‘shteppa kanalidan fojia yasamaslik kerakligini aytadi.
"Qo‘shteppa kanalini Toliblar o‘ylab topgani yo‘q. Bu loyiha o‘tgan asrning 70-yillari ishlab chiqilgan. Faqat Afg‘onistondagi urushlar sababli amalga oshirilmay qolib kelayotgan edi. Kanal avvaldan Balx, Juzjon va Faryobni suv bilan ta’minlashga mo‘ljallangan. Shu sababli uning uzunligi qariyb 300 kilometrga yetadi", - deydi Sultonov.
Suhbatdoshimizning fikricha, muammo Qo‘shteppa kanalining 50 yil oldingi loyiha asosida qurilishida.
"Bugungi kunda sir emas, Markaziy Osiyo davlatlari qishloq xo‘jalik va sug‘orish tizimida suvning sezilarli qismi kanallarda yo‘qotiladi. Kanallarni sement qilish yoki quvurlar yotqizish kerak. Sug‘orish ishlari to‘liq zamonaviy texnologiyaga o‘tkazilishi kerak. Ammo mintaqaning hech bir davlati bunga jiddiy e’tibor qaratmay kelmoqda. Bu soha katta islohotlarga muhtoj. Haqiqiy islohotlar amalga oshirilishi kerak. Bo‘lmasa, Markaziy Osiyo davlatlarida suv muammosi dolzarblashib boraveradi. Bugungi kunda Markaziy Osiyo davlatlari xatosini Afg‘onistonda ham takrorlanayotgani achinarli. Asli mintaqada suv tanqisligining asosiy sabablaridan biri talafotlarning ko‘pligida. To talafotlar yo‘qotilmas ekan, suvni tejashni, undan samarali foydalanishni yo‘lga qo‘ymas ekanmiz, suv tanqisligidan qutula olmaymiz", - deydi Sultonov.
Qo‘shteppa kanali Tolibon uchun siyosiy va strategik ahamiyatga ega ekanligini aytayotgan tahlilchilar ham bor. Ularning fikricha, Tolibon bu bilan ikki katta rejani amalga oshirmoqchi. Ulardan biri, Afg‘onistonning tojik, hazora, o‘zbek va turkmanlar ko‘proq yashaydigan shimoliy hududlarini ham pushtunlashtirish.
Ikkinchisi, Markaziy Osiyoning eng yirik daryosi bo‘lgan Amudaryo suvining bir qismiga egalik qilish orqali qo‘shni davlatlarga ta’sir, kerak bo‘lsa bosim o‘tkazish.
Tojikistonlik siyosatshunos Sherali Rizoyonning fikricha, har ikki reja ham haqiqat yoki haqiqatga yaqin bo‘lishi mumkin.
"Mavjud murakkab vaziyatda muammoning yechimi qanday bo‘lishini aytish qiyin. Ammo yechimni qayerdan qidirish masalasida, ishoralar qilish mumkin. Mening fikrimcha, Markaziy Osiyo davlatlari o‘zaro jipslashishi foydadan xoli bo‘lmaydi. Qaysi shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar mintaqaviy integratsiya orqali ko‘plab muammolarga yechim topish mumkin", - deydi Rizoyon.
Suhbatdoshimizning fikricha, mintaqa daryolari oqimining yuqori va pastki qismida joylashgan davlatlarning o‘zaro yaqinlashuvi yangi rejalar ishlab chiqib, birgalikda yangi loyihalarni amalga oshirishga imkon tug‘diradi.
