2024-yilda uch million tonna paxta yetishtirgan O'zbekiston bu sohada dunyoda hamon yetakchi davlatlardan. Respublika oq oltini haqida gap ketganda dalalarda majburiy mehnatga barham berilgani mamlakatning oxirgi 10 yillikdagi eng salmoqli yutuqlaridan biri sifatida qayd etiladi. Ammo inson huquqlari tashkilotlari nazarida, paxtazorlarda hali muammo ko'p. Ularga yechim esa hukumat va'da qilgan islohotlarda, deya undamoqda Inson huquqlari bo'yicha O'zbek forumi.
Berlinda asoslangan nohukumat tashkilot tahlilicha, o'tgan yili O'zbekiston paxtazorlarida keng ko'lamli majburiy mehnat hollari kuzatilmagan. Bolalar zo'rlab ishlatilayotgani ham aniqlanmagan. Tashkilot tashabbusi bilan olib boriladigan monitoring, albatta, barcha hududlarni qoplamagan. Shu bois faollar majburiy mehnat muammosi tag-tugi bilan yo'qolgan deyishdan yiroq.
O'zbek forumi aniqlashicha, qator hududlarda davlat korxonalarining xodimlaridan terimga chiqish talab qilingan. Ko'plar bu majburiyatdan boshqalarni bu ishga yollab, ya'ni cho'ntagidan kimgadir uning o'rnida paxta terish uchun to'lab, qutulgan.
"Amerika Ovozi" ham bu haqda ma'lumotlarga ega. O'tgan kuzda O'zbekistonning bir necha viloyatlarida, jumladan Toshkentda davlatga qarashli zavod va boshqa muassasalarning ishchilari paxtaga chiqqan yo haqqini berib, boshqalarga terdirgan.
Huquq tashkiloti ta'kidlashicha, hukumat uchun hozir eng dolzarb vazifa - 2017-yil va keyingi davrda berilgan va'dalarni bajarish, jumladan qishloq xo'jaligini taraqqiy ettirish uchun ishlab chiqilgan strategiyani amalga oshirish, islohotlarni tatbiq etish.
"Natijada dehqonlar ko'proq erkinlikka ega bo'lishi kerak, toki nima ekib-yetishtirishni o'zi hal qilsin, xususan klasterlar bilan paxta bahosini, terimchilar bilan ularning ish haqini bemalol kelishib, savdolasha olsin", - deyiladi O'zbek forumi hisobotida.
Monitoringga ko'ra, hukumatning fermer ishiga doimiy aralashishi sabab terim o'z vaqtida olib borilmagan va terimchi yetishmagan hollar ko'p kuzatilgan. Noyabr oyida ham terilmay qolgan paxta bo'lgan.
Sentabrda hukumat paxta narxini tushirgani bois fermerlar odam yollashga qiynalgan. Hosil haqida hisobot kutayotgan boshqaruv esa, markazda, viloyat va tuman darajasida har doimgidek dehqonlarga bosimni oshirgan.
Keng miqyosda bo'lmasa-da, odamlar terimga chiqishga majburlangani asosan shu omilga borib taqaladi.
Toshkentning talabi shuki, paxta terimi boshlanganidan keyin har kuni rejaning 4 foizi bajarilishi lozim.
O'zbekiston hukumati 2020-yildan beri paxta kvotasi qo'ymaydi, ammo amalda paxtakorlar baribir qator shartlar bilan yuzlashadi, ya'ni "paxta ekilishi shart" va "plan bajarilishi shart".
O'zbek forumi xulosasiga ko'ra, respublikada paxta sohasi hamon to'liq hukumat nazoratida, xususiylashtirish jarayoni sust, korrupsiya keng, o'zgarishlar rahbariyat ko'zi uchun qilinadi.
Real o'zgarish mehnatkashlar uyusha olishi, o'z haqqini talab qila olishi, fermerlar o'z manfaatlari uchun kurasha olishi, davlat va xususiy sektor bilan bemalol muzokara qila olishi, axborot vositalari va faollar qishloq xo'jaligidagi har bir jarayonni erkin kuzatib, yorita olishidir.
Dehqonni quvvatlash, jumladan paxtakorning iqtisodiy va biznes bilimini oshirish, tadbirkorlik sirlarini o'rgatish, zamonaviy texnologiya va imkoniyatlardan xabardor etish zarur.
Uquvli va tajribali fermerlar o'z vaqtida sifatli mahsulot taklif qila oladi, muammolarni safdoshlari bilan hal qilishga qodir bo'ladi, oqibatda esa hukumat zimmasidan ham ancha ish olinadi, deydi "Amerika Ovozi" bilan gaplashgan mustaqil ekspertlar.
Ular fikricha, O'zbekiston qanchalik intilmasin, hukumat ham, paxtakor ham hamon azaliy illatlar iskanjasida. Ma'muriy buyruqbozlik hali ham kuchli, dehqon esa dardini ayta olmay azobda. Masalani hal etish uchun mediadan madad izlaydiganlar bor, masalan, blogerlardan, garchi boshqaruv tanqidiy materiallarga kamdan-kam hollarda konstruktiv javob beradi.
Paxtani qo'lda terish amaliyoti keng ekan, maosh ham raqobatbardosh bo'lishi kerak, deyiladi O'zbek forumi tahlilnomasida. Mavsumiy ishlardan tirikchilik qiladiganlar odatda boshqa joylarda ham band bo'lishi mumkin.
